هشتصد و پنجاه و ششمین شب از شب‌های بخارا به بزرگداشت دکتر فرشاد مومنی، اقتصاددان برجسته
این مراسم علمی با هدف تجلیل از مقام شامخ استاد فرشاد مومنی به عنوان چهره‌ای تأثیرگذار در عرصه‌های علمی و اجتماعی کشور برگزار گردید. در این گردهمایی که با حضور جمع کثیری از اساتید، دانشجویان و علاقه‌مندان همراه بود، ابعاد مختلف شخصیت علمی و منش اخلاقی این استاد برجسته مورد بررسی قرار گرفت.
سخنران اول:
جناب آقای احمدوند رئیس محترم دانشگاه علامه طباطبائی درباره استاد مومنی بیان کردند ایشان به چندین جنبه مهم از شخصیت و رویکردهای علمی استاد اشاره کردند. دکتر احمدوند بر ترجیح منافع جمعی بر منافع شخصی توسط استاد مومنی تأکید نمودند و رویکرد علمی ایشان را مبتنی بر روش‌شناسی ابطال‌گرایانه توصیف کردند. وی همچنین به شجاعت علمی استاد مومنی در بیان نظرات کارشناسی حتی در مواجهه با مسئولان ارشد اشاره داشتند و این ویژگی را نشانه‌ای از آزادمنشی و استقلال رأی ایشان دانستند. در بخش دیگری از سخنان، دکتر احمدوند به تلاش مستمر استاد مومنی برای فاصله گرفتن از مباحث انتزاعی و پرداختن به مسائل عینی و کاربردی در حوزه‌های اقتصادی و اجتماعی اشاره کردند. دکتر احمدوند در ادامه، نقش استاد مومنی در انتقال دانش تخصصی به زبان عمومی و ایجاد ارتباط بین یافته‌های علمی و نیازهای جامعه را مورد توجه قرار دادند. ایشان این رویکرد را نمونه‌ای ارزشمند از مسئولیت‌پذیری اجتماعی اندیشمندان و پژوهشگران دانستند.
سخنران دوم:
جناب آقای دکتر بهشتی در سخنرانی خود به بررسی نقش و تأثیر استاد مومنی در حزب جمهوری اسلامی پرداختند. ایشان با اشاره به آشنایی استاد مومنی با شهید بهشتی از دهه ۱۳۵۰، بر تأثیر عمیق اندیشه‌ها و جلسات شهید بهشتی در شکل‌گیری فکری ایشان تأکید نمودند. به گفته دکتر بهشتی، این تأثیرپذیری انتخابی آگاهانه و هدفمند بوده است. در ادامه، دکتر بهشتی به فعالیت‌های تشکیلاتی استاد مومنی اشاره کردند که از جمله می‌توان به مسئولیت شاخه دانش‌آموزی حزب جمهوری اسلامی و تأسیس مجله عروة الوثقی اشاره نمود. ایشان همچنین نقش کلیدی استاد مومنی را در تشکیل و فعالیت دفتر سیاسی حزب جمهوری اسلامی مورد توجه قرار دادند. دکتر بهشتی بر ارتباط مستمر و نزدیک استاد مومنی با نسل جوان و تأثیرگذاری ایشان در این حوزه نیز تأکید ویژه‌ای داشتند. این سخنرانی تصویری جامع از نقش و جایگاه استاد مومنی در تحولات فکری و تشکیلاتی آن دوران ارائه می‌نماید.
سخنران سوم:
جناب آقای دکتر حسین نمازی در تحلیل رویکرد انتقادی استاد مومنی به تشریح سه ویژگی متمایز پرداختند. نخست آنکه ایشان با اتکا به داده‌های معتبر مراکز رسمی، نقدهای خود را بر پایه مستندات کمّی استوار می‌سازند که این امر بر اعتبار علمی تحلیل‌های ایشان می‌افزاید. دوم آنکه این انتقادات همواره با خلوص نیت و دغدغه‌ای خیرخواهانه همراه بوده و با زبانی علمی و متعادل بیان می‌گردد. سومین نکته به تأثیرپذیری فکری ایشان از مرحوم عالی‌نسب اشاره دارد که در شکل‌گیری نگرش نظام‌مند استاد مومنی به مسائل اقتصادی کشور نقشی اساسی ایفا نموده است. این ویژگی‌ها در مجموع، جایگاه ایشان را به عنوان منتقدی سازنده و صاحب‌سبک در عرصه مطالعات اقتصادی تثبیت کرده است.
سخنران چهارم:
جناب آقای دکتر حسن عابدی جعفری با اشاره به دغدغه استاد مومنی در حفظ میراث دهه اول انقلاب، اظهار داشتند که ایشان همواره تلاش نموده‌اند این میراث ارزشمند را در چارچوب‌های علمی معاصر تداوم بخشند. وی با تأکید بر اهمیت رویکرد نهادگرا در توسعه، خاطرنشان کردند که استاد مومنی در تحلیل‌های خود به تمامی ابعاد توسعه از جمله مؤلفه‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی توجه داشته‌اند. دکتر عابدی جعفری در ادامه، استاد مومنی را به عنوان مشاوری امین و راهنمایی علمی مورد اعتماد برای نهادهای سیاست‌گذار معرفی نمودند که همواره مشاوره‌های راهبردی خود را بر پایه دانش تخصصی و تجربیات عملی ارائه می‌نمایند.
سخنران پنجم:
جناب آقای دکتر حجت میرزایی در ابتدای سخنان خود، دکتر فرشاد مومنی را به عنوان “چشم نگران ایران‌زمین” و “پرچمدار توسعه و سربلندی این سرزمین” معرفی نمودند. ایشان با اشاره به نقش مؤثر دکتر مومنی در نقد نظام‌مند برنامه‌ها و سیاست‌های رسمی، خاطرنشان کردند که این استاد برجسته از طریق تأثیرگذاری عمیق بر نسل جوان، بسیاری از دانشجویان را به تحصیل در رشته اقتصاد ترغیب نموده‌اند. دکتر میرزایی در جمع‌بندی سخنان خود با بیانی فاخر اظهار داشتند: “اگر شرافت علمی و آزادگی فکری را بخواهیم در قالب زبانی و انسانی متجلی نماییم، بی‌تردید دکتر فرشاد مومنی نماد بارز چنین فضیلت‌هایی محسوب می‌شود.”
سخنران ششم:
جناب آقای دکتر محمدرضا واعظ مهدوی در تحلیل دیدگاه‌های دکتر مومنی، محور اصلی سخنان خود را به مبارزه ایشان با نابرابری‌های ساختاری اختصاص دادند. ایشان با توصیف نابرابری به عنوان “پدیده آسیب‌زای قرن حاضر”، به ریشه‌یابی این دیدگاه در آموزه‌های دینی و تأثیرپذیری از شخصیت‌هایی چون مهندس موسوی و مرحوم عالی‌نسب اشاره نمودند. دکتر واعظ مهدوی با نقد ساختار اقتصاد رانتی و حمایت سیاست‌مداران از این وضعیت، بر مخالفت مستمر دکتر مومنی با “ساده‌انگاری تحلیلی” و “ابتذال در گزارش‌نویسی و برنامه‌ریزی” تأکید کردند. ایشان با اشاره به تجربیات مدیریتی مرحوم عالی‌نسب در دوران جنگ، به تشریح شیوه‌های تأمین کالاهای اساسی و دارو در شرایط بحرانی پرداختند و این رویکرد را در تقابل با مدیریت کنونی بودجه قرار دادند. در بخش پایانی سخنان، دکتر واعظ مهدوی به تحلیل پیامدهای منفی سیاست یکسان‌سازی نرخ ارز بر بازار و ساختار اقتصادی کشور پرداختند و این رویکرد را نمونه‌ای از تصمیم‌گیری‌های خلاف جهت منافع ملی ارزیابی نمودند.
سخنران هفتم :
جناب آقای دکتر محسن رنانی، عضو هیئت علمی گروه اقتصاد دانشگاه اصفهان، با ارائه تحلیلی علمی پیرامون مفهوم توسعه، اظهار داشتند: توسعه در گام نخست مستلزم استمرار نهادهایی است که امکان انباشت سرمایه - اعم از اقتصادی، علمی و فرهنگی را فراهم می‌آورند. ایشان در ادامه با تقدیر از تلاش‌های مستمر علی دهباشی در انتشار مجله بخارا، تصریح کردند: در جامعه‌ای که گرایش غالب به سمت تخریب و کوتاه‌نگری است، تأسیس و تداوم نهادهای فرهنگی امری ستودنی محسوب می‌شود. تداوم فعالیت مجله بخارا طی سه دهه گذشته، نمونه‌ای بارز از چنین هنر نهادسازی است. دکتر رنانی با اشاره به سابقه درخشان دکتر فرشاد مومنی در حوزه نهادسازی علمی افزودند: جناب آقای دکتر مومنی نیز به‌همان میزان، نزدیک به سه دهه با تأسیس و مدیریت مؤسسه دین و اقتصاد، گام‌های بلندی در جهت بالندگی گفتمان علمی کشور برداشته‌اند. برگزاری مستمر نشست‌های پنج‌شنبه‌های دین و اقتصاد و تداوم نقدهای علمی ایشان در طول این سال‌ها، بدون انحراف از مسیر علمی، حاکی از تعهد عمیق ایشان به پیشبرد دانش اقتصاد در کشور است.ایشان در تحلیل جایگاه علمی دکتر مومنی ابراز داشتند: باید اذعان کرد که دکتر مومنی در حوزه تخصصی خود در مرزهای دانش حرکت می‌کنند. محوریت منافع ملی در تمامی فعالیت‌های علمی و اجتماعی ایشان، نشانگر رویکردی مسئولانه و متعهدانه به تولید علم بومی است که شایسته تقدیر ویژه می‌باشد.
در پایان مراسم دکتر فرشاد مومنی، این استاد برجسته اقتصاد کمتر به بیان دستاوردهای شخصی پرداخت و بیشتر بر نقش نسلی تأکید کرد که معتقد بود حیات جمعی با عزت اجتماعی معنا می‌یابد، نه با منفعت‌طلبی فردی. وی خود را پرورده‌یافته این نسل معرفی نمود که همواره مصالح جامعه را بر منافع شخصی ترجیح داده‌اند. دکتر مومنی در سخنرانی خود به تفصیل به تأثیر آموزگاران مختلف در شکل‌گیری اندیشه و وجدان اجتماعی‌اش اشاره کرد؛ از معلمان دوره ابتدایی تا اندیشمندانی چون شهید بهشتی، دکتر علی شریعتی و میر مصطفی عالی‌نسب. وی انتخاب آگاهانه‌ی مسیر دانشگاهی را ناشی از تعهد به تولید دانشی دانست که در خدمت توسعه‌ی عدالت‌محور باشد، نه تقویت رانت و قدرت.
این استاد دانشگاه با بیان عهدی که با خداوند بسته است، تصریح کرد: تعهد کرده‌ام از دانش خود در دفاع از محرومان و بی‌پناهان بهره گیرم، نه در پی آسایش شخصی. هنگام یادکرد از مادرش - زنی صبور که با وجود تنگدستی و بیماری، فرزندانش را با ایمان و استقامت پرورش داد - لحنش عمیقاً متأثر شد و اذعان کرد که فقدان مادرش را به‌عنوان یتیمی واقعی تجربه کرده است. در بخشی دیگر از سخنانش، دکتر مومنی اظهار داشت: با وجودی که همواره در بیان نظراتم صریح بوده‌ام، امروز در این جمع سخن گفتن برایم دشوار است. این همه لطف و محبت، بار مسئولیت من را سنگین‌تر می‌کند. وی به نقش معلمان دوران تحصیل خود ادای احترام کرد و افزود: تأثیرپذیری من از شرافت و مسئولیت‌شناسی معلمان دبستان و دبیرستانم کمتر از اساتید دانشگاه نبوده است. این اقتصاددان برجسته با اشاره به ویژگی‌های نسلی که به آن تعلق دارد، خاطرنشان کرد: ما فرزندان نسلی هستیم که برای حقوق اجتماعی اولویت قائل شد، حتی اگر به قیمت فدا کردن منافع شخصی تمام شود. این نسل حاضر بود تا جامعه با عزت زندگی کند و امید به آینده را حفظ نماید.
دکتر مومنی در تحلیل مسیر فکری خود تأکید کرد: در میان همه معلمانم، شهید بهشتی، دکتر شریعتی، جهانبگلو و عالی‌نسب تأثیر عمیق‌تری داشته‌اند. من دانشگاه را با آگاهی کامل انتخاب کردم، چرا که دریافته بودم در ادبیات اقتصادی ایران - به‌ویژه از منظر اقتصاد سیاسی - اندیشه‌های ثمربخش برای توسعه عدالت‌محور کم‌شمار است. وی با نقد ساختارهای رانتی هشدار داد: در شرایط نابرابری، آنچه به نفع عده‌ای محدود است، به ضرر اکثریت جامعه تمام می‌شود. من با این نیت به دانشگاه آمدم که در بسط ادبیات توسعه‌ای که در جهان آزمون شده، اما در ایران مهجور مانده، بکوشم. این استاد دانشگاه در مقایسه خود با کسانی که زود دلسرد می‌شوند، اظهار داشت: تفاوت من با افراد مأیوس در این است که شکست‌ها را نشانه محدودیت توانایی‌هایمان می‌دانم، نه لزوماً اشتباه بودن مسیر. در ساختارهای رانتی، تلاش‌های عدالت‌خواهانه نه تنها پاداشی نمی‌گیرد، بلکه با تنبیه هم مواجه می‌شود. اما اگر ثمربخش نباشد، به‌معنای ناکافی بودن تلاش‌هاست، نه بی‌فایده بودن آنها. دکتر مومنی با استناد به کلام امام علی(ع) تأکید کرد: باید استقامت داشته باشیم و خستگی‌ناپذیر بمانیم. ایمان ما به راهمان نباید کمتر از ایمان خلافکاران به باطلشان باشد. افزایش تعداد همراهان، راه نجات را می‌گشاید و من به‌هیچ‌وجه از این مسیر مایوس نیستم. این اقتصاددان با نقد ظریفانه‌ای به سخنان دکتر محسن رنانی درباره شیوه تدریسش پاسخ داد که با استقبال حضار مواجه شد. دکتر مومنی در ادامه با تأکید بر اهمیت مسئولیت‌پذیری اجتماعی اظهار داشت: این سخن از آن جهت حائز اهمیت است که هنگام ابراز نگرانی‌های کارشناسی به مسئولین اجرایی، همواره پیامدهای سیاست‌های نادرست بر زندگی اقشار مختلف جامعه را مدنظر قرار می‌دهم. شاهد هستیم که چگونه سیاست‌های اقتصادی ناکارآمد موجب فروپاشی بنیان خانواده‌های بسیاری شده است. موارد متعددی از دختران جوانی که به دلیل شرایط نامساعد اقتصادی به مشاغل غیراخلاقی روی آورده‌اند و جوانان تحصیلکرده‌ای که به دلیل نبود فرصت‌های شغلی سالم به روش‌های ناصحیح کسب درآمد گرایش یافته‌اند، گواه این مدعاست. در چنین شرایطی، هیچ جایگاهی برای مماشات و سکوت وجود ندارد. این بیانات با استقبال حضار در جلسه مواجه شد.
ایشان در پاسخ به سخنان دکتر نمازی تصریح کرد: در ارائه تحلیل‌های تخصصی، همواره اصول علمی را مبنای کار قرار می‌دهم، اما هنگامی که با پیامدهای سوء مدیریت‌های کلان مواجه می‌شوم، ناگزیر از پیروی از سیره علوی در بیان حقایق هستم. همانگونه که دکتر مهدوی به درستی اشاره نمودند، افتخار اینجانب آن است که مخالفت‌هایم متوجه کسانی است که واجد ویژگی‌های منفی همچون جاه‌طلبی، چاپلوسی، رباخواری و رانت‌خواری هستند. این رویکرد برای بنده مایه مباهات است. این استاد دانشگاه با اشاره به تأثیرپذیری از استاد فقید میر مصطفی عالی‌نسب خاطرنشان کرد: ایشان خاطره‌ای از ملاقات با یکی از اساتید اخلاق که همراه ایشان به دیدار دکتر مصدق رفته بودند نقل می‌کردند. آن استاد اخلاق با صراحتی کم‌نظیر با دکتر مصدق سخن گفته بودند تا حدی که وی را به انفعال کشانده بود. وقتی دلیل این برخورد قاطعانه را پرسیدم، پاسخ دادند که در مواجهه با صاحبان قدرت باید چنان سخن گفت که موجب تأثر و بازنگری آنان گردد، چرا که همانند فلزات سخت، تا به مرحله تغییر نرسند، از خود انعطاف نشان نمی‌دهند. این مشی را کاملاً صحیح می‌دانم و با تمام توان در پی تداوم آن هستم و اگر در این مسیر کوتاهی‌ای از اینجانب سر زده باشد، صمیمانه عذرخواهی می‌کنم.
دکتر مومنی با تأکید بر اینکه خویشتن را مرهون الطاف و عنایات ویژه الهی می‌داند که به واسطه همین روحیه خدمتگزاری به وی عطا شده است، اظهار داشت: از زمان ورود به عرصه دانشگاهی، با خداوند متعال پیمان بسته‌ام که در تعامل با دانشجویان، تحت هیچ شرایطی موجبات دلسردی یا کاهش انگیزه ایشان، صرفنظر از گرایشات فکریشان، فراهم نیاورم. حتی نزدیکان خانوادگی به طنز متذکر می‌شوند که گویا نام ما را نیز از فهرست فرزندان حذف و در زمره دانشجویانت ثبت کن تا شاید سهم بیشتری از توجهات تو را دریافت نماییم! اگرچه این گفته را به شوخی می‌گیرم، لیکن اعتقاد راسخ دارم که تا زمانی که به این عهد الهی پایبند باشم، همواره مشمول عنایات خاص پروردگار خواهم بود. رئیس مؤسسه مطالعات دین و اقتصاد با اشاره به مفاد این پیمان الهی تصریح کرد: از درگاه خداوند مسئلت کردم که به دانشم برکت عطا فرماید و در مقابل، متعهد شدم که از این دانش نه برای منافع شخصی، بلکه در جهت حمایت از مستضعفان جامعه بهره گیرم. تا زمانی که به این تعهد الهی وفادار بمانم، خود را واجد الطاف الهی می‌دانم. ایشان در ادامه با اشاره به مراسم یادشده که به گفته وی کاملاً غیرمنتظره بود، خاطرنشان ساخت: برگزاری این برنامه که تا روزهای اخیر از آن بی‌اطلاع بودم، حاکی از زحمات فراتر از حد متعارف دوستان گرانقدری به ویژه آقایان علی دهباشی، رئیس جعفری و مقیسه است. از یکایک این عزیزان صمیمانه سپاسگزارم. لازم به ذکر است که استاد فقید عالی‌نسب همواره با برگزاری مراسم بزرگداشت شخصی مخالف بودند و معتقد بودند که باید اینگونه امور را با خداوند محاسبه نمود. ایشان توصیه می‌کردند به جای اینگونه مراسم، مجالسی برگزار شود که به تبیین مشکلات جامعه و تهدیدات علیه امنیت ملی اختصاص یابد. دکتر مومنی در تحلیل شرایط کنونی کشور ابراز داشت: وضعیت کنونی کشور از حساسیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است و به اعتقاد بنده، عمده این چالش‌ها ناشی از سه عامل جهل، فساد و ناکارآمدی افرادی است که بدون دارا بودن صلاحیت‌های لازم، عهده‌دار مسئولیت‌های خطیر شده‌اند. در حالی که با بهره‌گیری از همین ظرفیت‌های علمی موجود، امکان اداره کشور با هزینه‌ای به مراتب کمتر و بازدهی بالاتر وجود دارد. این مهم مرهون تلاش‌های اندیشمندان بزرگی است که یادآوری نام و خدماتشان موجب می‌شود تمامی اظهار لطف‌هایی که به اینجانب شده است، در مقایسه با زحمات ایشان ناچیز به نظر آید. وی در ادامه با اشاره به شخصیت برجسته آقای لطف‌الله میثمی به عنوان الگوی زنده اخلاق علمی و اجتماعی تأکید کرد: هنگامی که مجاهدت‌های کم‌نظیر ایشان را چه از حیث استقامت و پایمردی و چه از منظر فداکاری در راه جامعه ملاحظه می‌کنم، با توجه به شرایط ظاهری ساده‌ای که دارند و حجم قابل توجه تألیفات و ترجمه‌هایشان که با کل آثار بخش عمده‌ای از اعضای هیئت علمی دانشکده ما برابری می‌کند، احساس حقارت می‌کنم. این شخصیت والامقام با غیرت و استواری‌اش برای همه ما اسوه است. شاکرم که در عصری زیسته‌ام که شاهد حضور چهره‌های بزرگی چون شهیدان بهشتی و مطهری، دکتر شریعتی، مهندس بازرگان و مرحوم محمدرضا حکیمی بوده‌ام. در این میان، مرحوم سید مرتضی شبستری برای اینجانب جایگاه ویژه‌ای دارد که امیدوارم فرصتی برای معرفی شایسته این شخصیت برجسته فراهم آید.
وی با لحنی تأثیرگذار اظهار داشت: این شب برای من به‌عنوان شبی به‌یادماندنی ثبت شده است، چراکه در طول حیاتم هرگز تا این حد تحت تأثیر محبت بی‌شائبه اطرافیان قرار نگرفته بودم. از درگاه الهی مسئلت دارم این الطاف الهی به‌عنوان محرکی برای تداوم تلاش‌هایم در مسیر انجام وظایف محوله باشد. نگرش بنده نسبت به معاد و روز جزا تأثیر بسزایی در سبک زندگی اینجانب داشته است. به‌زعم اینجانب، مناسب‌ترین توصیف برای قیامت، تعبیر «یوم الحسرة» است روزی که فرصت‌های ازدست‌رفته و انتخاب‌های نابجا به‌صورت عیان تجلی می‌یابند. این مفهوم برای من عالی‌ترین درس عبرت است. همواره از خداوند متعال خواسته‌ام که در آن روز حسرت‌زده نباشم و همواره تمرکز خود را معطوف اموری نمایم که حاوی نفع عمومی باشد. همچنین استقلال رأی خود را حفظ نمایم، چراکه منفعت شخصی مستقل از مصالح عمومی را طالب نیستم. ایشان در ادامه با اشاره به تمایل خود برای اختصاص بخش پایانی سخنان به والدینشان، تصریح کردند: نسل ما در خانواده‌هایی پرورش یافت که فقر را به‌وضوح تجربه کردند. یتیمی واقعی من پس از فقدان مادر محقق شد، حسی که به‌مراتب عمیق‌تر از فقدان پدر بود. زنان آن دوران که مسئولیت مادری را بر عهده داشتند، با چه مشقّاتی زندگی می‌کردند. اگرچه در طول عمرم توفیق مصاحبت با بسیاری از شخصیت‌های برجسته را داشته‌ام، اما هرگز فردی با چنین سطحی از توکل، رضا و صبر به مادر خود مشاهده نکرده‌ام. ایشان به‌مدت ۱۹ سال تحت درمان دیالیز قرار داشتند، اما هرگز از پای ننشستند.
در خاتمه، وی با تقدیر از زحمات جناب آقای علی دهباشی و سایر دست‌اندرکاران، ابراز داشت: صمیمانه از کلیه عزیزانی که در برگزاری این مراسم ارزشمند نقش آفرینی نمودند، تقدیر و تشکر به عمل می‌آورم. این تلاش‌های خالصانه، گواهی بر روحیه تعاون و همدلی جامعه علمی ماست که همواره قدردان آن خواهم بود.
